Een schrijfster en een fotografe brachten ruim een jaar door in Istanbul, dit jaar Culturele Hoofdstad van Europa. Elke dag namen ze de boot over de Bosporus.
‘Ik ben tien kilo aangekomen!’ roept fotografe Nicole Segers. ‘Het is er niet meer afgegaan. Eten doe je daar overal, op de kade bij de Bosporus, in de straten, bij families thuis.’ Journaliste Irene van der Linde: ‘En altijd maar suiker, in koffie, in thee. Iedere dag kwamen we langs een bakker met de lekkerste baklava van heel Istanbul. Daar konden we niet zomaar voorbij lopen.’
Op Segers’ etage in de Amsterdamse Jordaan spreek ik de fotografe en journaliste over hun pas verschenen Het veer van Istanbul. Ontmoetingen langs de Bosporus. De eerste helft van het boek bestaat uit literaire non-fictie, de andere helft uit fotodocumentaire.
Het koppel verbleef een ruim jaar in Istanbul, in 2007 en 2008, als ‘onderzoeker’, zoals Segers zichzelf noemt. Dagelijks pendelden ze met de pont tussen beide zijden van de Bosporus, keken, luisterden en praatten, en noteerden.
‘Het veer van Istanbul is het logische vervolg op ons vorige boek Het einde van Europa,’ vertelt Segers. ‘Daarin verkenden we de oostgrens van Europa, van Finland tot Bulgarije. Toen we aan het einde van dit project wegreden van de Bulgaarse grens, zagen we aan de kant van een landweg een bord met een pijl waarop “Istanbul” stond. Zonder kilometeraanduiding. Toen besloten we: die stad wordt ons volgende project.’
Van der Linde: ‘We hadden tien maanden door verlaten gebieden gereisd. Na al die landelijkheid wilden we wel weer eens de dynamiek van een stad.’
‘Bovendien,’ zegt Segers, ‘de Bosporus vormt een grens tussen Europa en Azië.’ Van der Linde vult aan: ‘We wilden net als met ons vorige boek de grenzen van Europa verkennen maar nu binnen een stad. De tweedeling van Istanbul in Europees en Aziatisch, in rijk en achtergesteld, bleek vaak niet zo simpel. De westers georiënteerde vrouw Ece bijvoorbeeld keerde zich juist van Europa af. Ze zei: “EU, pourquoi?” Ik was heel verbaasd toen ik dat hoorde. Het is allemaal net iets anders dan je zou verwachten.’
‘Wat betekent een grens?’ mijmert Segers. ‘Grenzen maken mensen tot wie ze zijn. Zonder grenzen zou je de eindeloosheid hebben. Als je wilt weten wie je bent, moet je grenzen opzoeken. Dat heeft ook voor mijn persoonlijk leven gegolden. Tegelijkertijd zijn grenzen vaak maar schijnbare scheidslijnen.’
Warm bad
In Het veer van Istanbul volg je van nabij een tiental mensen uit alle geledingen van de samenleving: de soapachtige Melda, de conservatief gelovige Kübra met haar mild religieuze ouders, de lesbische Yasemin, studente Elif en haar tot de islam bekeerde vader (‘Er is hier in huis geen democratie!’), kunstenares Hande en haar uit de elite afkomstige moeder Ece, tevens sopraanzangeres. Hoe kwamen Van der Linde en Segers met ze in contact?
‘Turkije is een warm bad,’ zegt Van der Linde. ‘In het Hazelnotenpark kwamen drie jonge, gehoofddoekte vrouwen op ons af. Ze wilden met ons praten en nodigden ons uit om bij hun thuis te komen eten. Echt vertrouwen winnen kost natuurlijk veel tijd. Dat lukt niet als je ergens maar een paar maanden bent.’ Glimlachend: ‘We bedrijven wat je noemt slow journalism.’
‘Uiteindelijk werden we de spreekwoordelijke vlieg op de muur,’ zegt Segers. ‘Dan ben je getuige van de ruzie van Melda met haar man over de AKP [de conservatief-democratische partij van Recep Tayyip Erdoðan]. Dan hoor je dat Yasemin door haar moeder wordt gebeld met de codevraag: “Neem onderweg een pak melk mee”– wat zoveel betekent als “je moet onmiddellijk naar huis komen, er is familie”.’
Vanaf dag één volgden ze Turkse les, zodat ze gesprekken konden voeren en kranten konden lezen. Ze woonden in Istanbul in een politiek turbulent jaar, waarin de islamitische AKP met een overweldigend aantal stemmen won van de seculiere CHP. De dreiging bestond dat de militairen zouden ingrijpen; nationalisten stookten het anti-Koerdische vuurtje op; bij seculieren liepen de emoties hoog op toen Erdoðan het verbod op hoofddoeken in universiteitsgebouwen ophief. De polarisatie nam opnieuw toe toen het Turkse Hooggerechtshof de opheffing van het verbod ongeldig verklaarde.
‘De samenleving was gepolitiseerd,’ zegt Van der Linde. ‘Iedereen sprak de hele dag over politieke kwesties. Mensen waren onzeker. De seculieren waren bevreesd …’
Segers: ‘… voor hun vrijheid. Ze waren bang voor een machtsgreep; bang dat de AKP van het land een soort Iran zou maken, een dictatuur.’
‘Dat speelt mee,’ zegt Van der Linde nadenkend. ‘Maar ook voelden de seculieren zich als zittende klasse bedreigd. De CHP had zich altijd op één groep mensen gericht, de seculiere en op het westen georiënteerde elite. Met de AKP klonk een stem die niet eerder klonk, van een conservatief-religieuze middenklasse uit de provinciesteden, afkomstig van het platteland.’
Vlag hangt uit
Konden Segers en Van der Linde met die dagelijkse politieke heftigheid buitenstaander blijven? Dat was geen probleem, zeggen ze. Behalve die ene keer. Toen werd er aan hun raam een vlag bevestigd vanuit ‘supernationalistische hoek, voor de martelaren van Turkije’, aldus Segers. ‘Een kennis raadde ons aan de vlag niet weg te halen. Daar zouden we problemen mee kunnen krijgen. Toen vroegen we ons af: zijn wij nu zelf ook onderdeel van het zwijgend toelaten?’
Van der Linde: ‘Dat je uit angst niet durft te handelen.’
In Het veer van Istanbul staat een foto van een enorme vlag die een heel raam beslaat en een rode gloed in de kamer verspreidt. Het bijschrift achterin het boek luidt neutraal: ‘Turkse vlag voor raam’. Doet het er niet toe of dit de vlag bij hún raam is?
Van der Linde: ‘Sommigen vragen ons: waarom staat er in het boek geen foto van Hande en Kübra en de andere mensen? Maar wat zouden die foto’s toevoegen? Nicole zoekt naar iets wezenlijkers dan een foto bij een verhaal.’
Segers: ‘Irene en ik hebben in Istanbul ieder onze eigen zoektocht gehouden, met de Bosporus als gemeenschappelijk uitgangspunt. Dat was anders bij ons vorige boek, toen reden we van land naar land, we zaten in dezelfde auto, stapten op dezelfde plekken uit.’
Van der Linde: ‘Ditmaal volgde Nicole meer de geografie en ik de chronologie. Zij gaat steeds van de ene naar de andere kant van de Bosporus, ik volgde de mensen van seizoen tot seizoen. Als het goed is, levert haar werk en het mijne samen een prettige spanning op.’
Segers (gedreven): ‘Istanbul is de enige stad ter wereld waar een zeestraat door loopt, met megatankers uit alle delen van de wereld. Het water en de invloed daarvan op de stad, dat is mijn onderwerp. Ik ben gaan leven op straat, zoals iedereen daar leeft op straat, thee drinkt aan de kade, op een boot slaapt, met elkaar praat. Istanbul is een grote huiskamer.’
Betekenis
Als stel hebben ze al die tijd probleemloos in Istanbul gewoond. Dat is opmerkelijk, omdat in het boek te lezen valt dat homoseksualiteit in de miljoenenstad Istanbul taboe is.
‘De sociale regels, daar zijn nog eens grenzen!’ zegt Segers. ‘Er is een enorme controle. Vroeger was die in Nederland ook sterker dan nu. Ik ben al wat ouder, het is mij niet wezensvreemd.’
Van der Linde: ‘Toch hebben wij nooit problemen gehad. Niemand heeft ons ernaar gevraagd en wij hebben er niets over gezegd.’
Wat vinden Segers en Van der Linde na een ruim jaar ervaring: hoort Turkije bij Europa? De figuren in het boek discussiëren fel over deze vraag. ‘Ik zou de vraag anders willen stellen,’ zegt Segers. ‘Wat betekent Europa voor Turkije?’
Van der Linde knikt. ‘De AKP voert onder druk van de EU wetten in die de democratie bevorderen. De partij probeert de wet tegen het beledigen van de “Turksheid” af te schaffen. Ze wil ook praten over de Armeense genocide – al noemen ze het niet genocide. Maar Europa is op dit moment enorm in zichzelf gekeerd, in Nederland is dat Wilders met zijn “Turkije erin, wij eruit”. Daarmee vervreemden we Turkije van Europa.’
Segers: ‘Dat Turkije niet tot Europa behoort wordt op deze manier een selffulfilling prophecy.’
DE AUTEURS: de ene is schrijfster, de andere fotografe.
HET BOEK: een doorleefde documentaire over Istanbul.
NICOLE SEGERS & IRENE VAN DER LINDE
Het veer van Istanbul. Ontmoetingen langs de Bosporus. Lemniscaat, 592 blz., 37,50 .
Bron: DS
Lees ook:Heeft Istanbul ruim 14 miljoen inwoners?!
Lees ook:Miljoenenstad Istanbul heeft zelfs file op het water
Lees ook:Joost Lagendijk komt met boek over Turkije
Lees ook:Istanbul pakt uit als Culturele Hoofdstad
Lees ook:Turks-Nederlandse brengt autobiografisch boek uit over autisme